Μένανδρος – Ο ινδοέλληνας βασιλιάς που ασπάστηκε τον βουδισμό

Το αρχαίο κείμενο Milindapañha ή ΟΙ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ ΜΕΝΆΝΔΡΟΥ ΤΗΣ ΙΝΔΙΑΣ (100 π.Χ. – 200 μ.Χ.), το οποίο έχει χαθεί, πιθανότατα γράφτηκε στα σανσκριτικά ή πρακρίτα στη Βόρεια Ινδία και διατηρήθηκε στην Κεϋλάνη πριν μεταφραστεί στα Πάλι. Το κείμενο αναφέρεται σε μια φιλοσοφική συζήτηση μεταξύ του βασιλιά Μιλίνδα, ή Μένανδρου, ο οποίος ήταν Έλληνας, και του βουδιστή μοναχού Ναγκασένα από την Γκαντάρα, πιθανότατα ινδοελληνικής καταγωγής.

Σύμφωνα με το κείμενο, ο Μένανδρος είχε εκπαιδευτεί στις δεκαεννέα τέχνες και επιστήμες, συμπεριλαμβανομένων ινδικών φιλοσοφικών σχολών όπως η Σανκχιά, η Γιόγκα, η Νιάγια και η Vaisheshika. Παράλληλα, το κείμενο απεικονίζει τον Μιλίνδα ως ειδικό στη ρητορική, κάτι που ήταν χαρακτηριστικό της ελληνικής παιδείας.

Μια ημέρα, αφού ολοκλήρωσε τα βασιλικά του καθήκοντα, ο Μένανδρος ζήτησε από τους συμβούλους του να βρουν σοφούς Ινδούς για να απαντήσουν στις φιλοσοφικές του ερωτήσεις. Ωστόσο, διαπίστωσε ότι η ρητορική του δεινότητα υπερέβαινε εκείνη των σοφών που είχε προσεγγίσει, και μετά την αποτυχία τους, εξέφρασε την απογοήτευσή του δηλώνοντας ότι η Ινδία ήταν «άδεια σαν άχυρο» και ότι κανείς δεν μπορούσε να λύσει τις αμφιβολίες του.

Η κατάσταση άλλαξε με την εμφάνιση του Ναγκασένα. Μετά από αρκετές ημέρες διαλόγου για θέματα όπως η ψυχή, οι προσκολλήσεις και η μνήμη, ο Μένανδρος άρχισε να λύνει τις αμφιβολίες του. Η ιστορία καταλήγει με τον βασιλιά να απομακρύνει την περηφάνια του και να παραδίδει το βασίλειό του στον γιο του, ενώ ο ίδιος επιλέγει να ακολουθήσει τον δρόμο του περιπλανώμενου, τελικά πετυχαίνοντας το arahantship (διαφωτισμό).

Είναι λοιπόν δυνατόν ένας Ινδο-Έλληνας βασιλιάς να έχει πραγματικά ασπαστεί τον Βουδισμό;

Ποιος ήταν ο Μένανδρος;
Από νομίσματα που έχουν βρεθεί, φαίνεται ότι ο Μένανδρος ταυτίζεται πιθανότατα με τον Μένανδρο Α’ ή Β’ του Ινδοελληνικού Βασιλείου (περίπου 155–130 π.Χ. και 90 π.Χ.–10 μ.Χ.). Ο Μένανδρος κατείχε εκτενή περιοχές στο σύγχρονο Πακιστάν και στη βόρεια Ινδία, συμπεριλαμβανομένων πόλεων με ελληνική παρουσία.

Η ενσωμάτωσή βουδιστικών και ινδουιστικών εικόνων στα νομίσματα δείχνει ότι οι Ινδο-Έλληνες βασιλιάδες ενδέχεται να υιοθέτησαν πολιτικές που υποστήριζαν τις ινδικές λατρείες, όπως ο Βουδισμός. Για παράδειγμα, τα νομίσματα του Μένανδρου εμφανίζουν εικόνες που ερμηνεύονται ως το τσάκρα του Ντάρμα (ο τροχός του Ντάρμα).

Ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο έρχεται από την αναφορά του Πλούταρχου, ο οποίος ανεξάρτητα αναφέρει ότι ο Μένανδρος θάφτηκε με τρόπο που συνάδει με τις πρακτικές ενός βουδιστή μονάρχη (cakkavattin). Αν και οι μακεδονικές ταφικές πρακτικές περιλάμβαναν την καύση και την τοποθέτηση των λειψάνων σε ταφικό θάλαμο, η διαίρεση της τέφρας για λατρευτικούς σκοπούς δεν ήταν σύμφωνη με τις μακεδονικές παραδόσεις. Αυτό υποδηλώνει ότι ο Μένανδρος, αν ήταν μη βουδιστής, δεν θα είχε συναινέσει να ταφεί με μια ξένη παράδοση.

Αν και ο ασπασμός του Μένανδρου στον Βουδισμό είναι θέμα συζήτησης, μελετητές όπως ο Χαλκιάς προτείνουν ότι οι λεγόμενοι Μένανδροι, ως Ινδο-Έλληνες ηγεμόνες διαφόρων θρησκευτικών ομάδων, θα μπορούσαν να είχαν προσπαθήσει να ενσωματωθούν καλύτερα με τους διαφορετικούς υπηκόους τους, παρουσιάζοντας τους εαυτούς τους ως Βουδιστές βασιλιάδες.

Η αντίστοιχη υιοθέτηση του Βουδισμού από τους Ινδο-Έλληνες μπορεί να συμβολίζει μια διαδικασία μεταστροφής και ενσωμάτωσης του ελληνικού πολιτισμού στον Βουδισμό. Προγενέστερα, ο Ασόκα ο Μέγας (268-232 π.Χ.) είχε ήδη προσπαθήσει να προσαρμόσει τον Βουδισμό στον ελληνόφωνο κόσμο, εγγράφοντας τα μηνύματα του σε ελληνικά και άλλα γλώσσες.

Η ιστορία των Ινδο-Ελλήνων βασιλέων και η σύνδεση τους με τον Βουδισμό είναι ένα παράδειγμα της ιστορικής συνύπαρξης και αλληλεπίδρασης μεταξύ των ελληνικών και ινδικών πολιτισμών, ενισχύοντας την κατανόηση των πολιτιστικών ανταλλαγών του αρχαίου κόσμου.