Αριστοτέλης: Τι είναι καλύτερο; Να αγαπάς ή να αγαπιέσαι;

Τον 4ο π.Χ. αιώνα ο Αριστοτέλης συνθέτει την πρώτη θεωρία για τη φιλία, καθώς η ευτυχία μας περιλαμβάνει και το πώς αλληλοεπιδρούμε με τους άλλους ανθρώπους, δηλαδή τις φιλικές μας σχέσεις. Ως εκ τούτου, η φιλία πάντοτε συγκαταλέγεται στον κατάλογο της ευδαιμονίας του Σταγειρίτη και, κατά συνέπεια, η «ἀφιλία» ανήκει στα κακά που φοβόμαστε ανάμεσα στη φτώχεια, στην αρρώστια και στον θάνατο. Η φιλία είναι το θεμέλιο της κοινωνίας, ξεκινώντας από τη μικρογραφία της οικογένειας και τις σχέσεις μεταξύ των μελών της και καταλήγοντας στις σχέσεις μεταξύ των πόλεων της εποχής.

Η πρώτη θεωρία για τη φιλία περιλαμβάνει και τη διάσημη τριμερή της διάκριση. Δεν είναι όλες οι φιλίες ίδιες. Ωστόσο, ο φιλόσοφος καταφέρνει να τις κατηγοριοποιήσει ανάλογα με τον σκοπό που τις διέπει: αρετή, ευχαρίστηση ή χρησιμότητα; Η επιλογή των φίλων μας δεν είναι τυχαία. Πολλές φορές, η κοινωνική μας ζωή περιλαμβάνει σχέσεις και των τριών ειδών. Ακόμη περισσότερο, τα είδη είναι τόσο στενά συνυφασμένα, ώστε τα όριά μεταξύ τους να είναι ασαφή. Η ευχαρίστηση που βιώνουμε δεν είναι αμελητέος παράγοντας της φιλίας και αναφέρεται πολλές φορές από τον φιλόσοφο. Οι φίλοι που είναι «ἀγαθοὶ» είναι όμως οι αληθινοί μας φίλοι:

«Όπως έχει ειπωθεί πολλές φορές λοιπόν, περισσότερο αληθινή είναι η φιλία μεταξύ καλών (ἀγαθῶν) ανθρώπων. Γιατί, θεωρείται, ότι αυτό που αξίζει να αγαπήσουμε και να επιλέξουμε είναι το απολύτως καλό ή ευχάριστο, και για κάθε άνθρωπο είναι εκείνο που το θεωρεί ως τέτοιο. Και ο καλός άνθρωπος είναι αγαπητός σε έναν άλλο καλό, και για τα δύο. Φαίνεται ότι το αίσθημα της φιλικότητας μοιάζει με συναίσθημα ενώ η φιλία με έξη […] και η αμοιβαία φιλία γίνεται με κάποια προαίρεση, και η προαίρεση προκύπτει από την έξη (ἀντιφιλοῦσι δὲ μετὰ προαιρέσεως, ἡ δὲ προαίρεσις ἀφ᾽ ἕξεως)» Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, 1157b25-31

Επιλέγουμε λοιπόν τους φίλους μας με βάση τον χαρακτήρα που έχουμε δομήσει (και δομούμε καθημερινά). Η φιλία μεταξύ αγαθών ανθρώπων, η αληθινή φιλία, περιλαμβάνει την ευχαρίστηση όπως είναι λογικό (ακόμη και την ωφέλεια), αλλά δεν είναι η ηδονή η βάση της φιλίας. Ο χαρακτήρας τού ατόμου είναι το κριτήριο με το οποίο συγκροτεί πραγματικές φιλίες. Η ομοιότητα ως προς την αρετή θα συμπληρώσει την ισότητα των φίλων εγκαθιδρύοντας τη σταθερότητα στη φιλία τους. Αλλά η φιλία είναι προαίρεση, επιλογή. Έτσι, ο Αριστοτέλης θα ερευνήσει μία ακόμη περίπτωση: Τι είναι καλύτερο, «να αγαπάς ή να αγαπιέσαι»; Όπως θα φανεί, η απάντηση υποδηλώνει τι φίλος είσαι:

«Θεωρείται λοιπόν ότι περισσότεροι άνθρωποι, λόγω της αγάπης τους για τις τιμές, επιθυμούν περισσότερο να αγαπιούνται παρά να αγαπούν (διὰ φιλοτιμίαν βούλεσθαι φιλεῖσθαι μᾶλλον ἢ φιλεῖν). Γι’ αυτό οι περισσότεροι αγαπούν τους κόλακες. Γιατί ο κόλακας είναι κατώτερος φίλος, ή προσποιείται ότι είναι και περισσότερο αγαπά παρά αγαπιέται. Και το να αγαπιέται κάποιος θεωρείται ότι μοιάζει με το να δέχεται τιμές, πράγμα που οι περισσότεροι επιθυμούν» Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, 1157b25-311159a12-17

Η φιλία, όπως και η αγάπη, είναι ενέργεια. Το ίδιο και η ζωή. Δεν θα γίνει κανείς ευτυχισμένος δεχόμενος μονομερώς αγάπη από τους άλλους. Το να αγαπάς είναι πράξη, δίνει χαρά. Για παράδειγμα, οι μητέρες αισθάνονται απέραντη ευχαρίστηση προσφέροντας αγάπη στα παιδιά τους χωρίς αντάλλαγμα. Ανάλογα, η αρετή των φίλων είναι να αγαπούν τους φίλους τους και, αν αυτό γίνεται σύμφωνα με την αξία τους, τότε θα είναι και μόνιμη η φιλία. Οι φιλίες της ευχαρίστησης και της χρησιμότητας θα έχουν διάρκεια μόνο όσο βασίζονται στο προϊόν της ανταλλαγής -ηδονή ή όφελος.

«Οι φίλοι που είναι χρήσιμοι και ευχάριστοι παραμένουν φίλοι για μεγαλύτερο διάστημα, έως ότου μπορούν να παρέχουν ευχαρίστηση ή όφελος ο ένας στον άλλον. Η φιλία λόγω της χρησιμότητας φαίνεται ότι προκύπτει από αντίθετες καταστάσεις, όπως ανάμεσα σε έναν φτωχό και έναν πλούσιο, ή σε έναν αμόρφωτο και έναν μορφωμένο. Διότι, αυτός στον οποίο τυγχάνει να λείπει κάτι, για να το αποκτήσει προσφέρει κάτι άλλο ως αντάλλαγμα. Γι’ αυτό και οι εραστές φαίνονται γελοίοι μερικές φορές, γιατί έχουν την αξίωση να αγαπιούνται όπως αγαπούν οι ίδιοι. Αν είναι πράγματι αξιαγάπητοι, τότε σωστά έχουν αυτή την αξίωση, αν όμως δεν έχουν τίποτε τέτοιο, η αξίωσή τους είναι γελοία» Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, 1159a12-17

Δρ. Έλσα Νικολαΐδου philenews

*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022