Οι ηλιακές πόλεις των αρχαίων Ελλήνων

Τυπικό αρχαιοελληνικό σπίτι προσανατολισμένο στον άξονα Βορρά-Νότου, με την είσοδο και τα κύρια δωμάτια στραμμένα στο Νότο για καλύτερη εκμετάλλευση της ηλιακής ενέργειας. Αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι στην αρχαία Ελλάδα ακολουθούσαν τις συμβουλές του Σωκράτη στο σχεδιασμό σπιτιών και πόλεων με βάση την παθητική ηλιακή αρχιτεκτονική.

Ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία δεν υπήρξε ένα τόσο διαπρεπές και εξέχον μέλος της κοινωνίας που να υποστήριξε τόσο θερμά την ηλιακή αρχιτεκτονική από τον Σωκράτη. Ο κορυφαίος φιλόσοφος ένιωθε τόσο έντονα την αναγκαιότητα οικοδόμησης πόλεων και κατοικιών σύμφωνα με τον ήλιο, ώστε σκέφτηκε να δημιουργήσει μια τάξη για να διδάξει στους μαθητές του τα μυστικά της ηλιακής αρχιτεκτονικής. Αυτό αναφέρεται στο ενδιαφέρον βιβλίο του Τζον Περλίν “Let It Shine: The 6000-Year Story of Solar Energy”, στο οποίο ο συγγραφέας παραθέτει αρχαιολογικά και ιστορικά στοιχεία για να δείξει ότι από τη Νεολιθική ακόμη εποχή τα σπίτια χτίζονταν με τέτοιο τρόπο ώστε να συλλαμβάνουν το φως του ήλιου τον χειμώνα.

Στο βιβλίο υπάρχουν μερικά εντυπωσιακά στοιχεία: όχι μόνο τώρα, αλλά τα τελευταία τρεις χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι χρησιμοποιούν ηλιακούς συλλέκτες – παλιά για να εστιάσουν το ηλιακό φως και να ανάψουν φωτιά, κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης για να συγκολλήσουν μέταλλα και κατά τον δέκατο ένατο αιώνα για να κινήσουν ατμομηχανές· η βιομηχανία παραγωγής ηλιακών θερμοσιφώνων άρχισε να αναπτύσσεται στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, πριν εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο, ενώ από τη δεκαετία του 1870, οι επιστήμονες και οι μηχανικοί είχαν ήδη βρει τρόπους και μέσα που μετέτρεπαν την ηλιακή ακτινοβολία απευθείας σε ηλεκτρική ενέργεια. Θέματα ζωτικής σημασίας σήμερα, καθώς ολόκληρος ο πλανήτης οδεύει προς μια μη αντιμετωπίσιμη ενεργειακή κρίση.

Κατά τον συγγραφέα, οι τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι έχουν ωφεληθεί τα τελευταία έξι χιλιάδες χρόνια από την ενέργεια του ήλιου είναι μυριάδες. Και αναρωτιέται: αφού πριν από χιλιάδες χρόνια λαοί όπως οι Έλληνες, οι Ρωμαίοι και οι Κινέζοι μπόρεσαν να αξιοποιήσουν με επιτυχία την ενέργεια του ήλιου, γιατί να μην μπορούμε κι εμείς, με την προχωρημένη τεχνολογικά γνώση μας, να κάνουμε την ηλιακή ενέργεια θεμέλιο και βάση του πολιτισμού μας;

Πολύ πριν από το ηλεκτρικό ρεύμα, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, οι σχεδιαστές σπιτιών έπρεπε συχνά να χρησιμοποιούν παθητικές πηγές ενέργειας για την άνεση των ενοίκων. Με βάση αυτό, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν προγραμματίσει την οικοδόμηση ολόκληρων πόλεων στην Ελλάδα και τη Μικρά Ασία, όπως η Όλυνθος και η Πριήνη, επιτρέποντας σε κάθε ιδιοκτήτη σπιτιού να έχει πρόσβαση στο φως του ήλιου για ζεστασιά το χειμώνα. Αυτό το πετύχαιναν χαράσσοντας τους δρόμους από τα ανατολικά προς τα δυτικά, έτσι ώστε κάθε σπίτι να έχει νότιο προσανατολισμό.

Η Σωκρατική διδασκαλία

Ο Ξενοφών, που στα νιάτα του υπήρξε μαθητής του Σωκράτη, αναφέρει στο έργο του “Απομνημονεύματα Σωκράτους” τι δίδασκε ο μεγάλος σοφός στους μαθητές του σχετικά με τον βιοκλιματικό σχεδιασμό και τα παθητικά ηλιακά συστήματα. Όπως το συνήθιζε, ο Σωκράτης ξεκινούσε τη συζήτηση κάνοντας μια απλή, κατά τα φαινόμενα, παρατήρηση:

«Όταν κάποιος θέλει να χτίσει ένα σπίτι, δεν πρέπει να το κάνει όσο γίνεται πιο ευχάριστο, αφού θα ζήσει μέσα σ’ αυτό, και όσο πιο χρήσιμο γίνεται; Και δεν είναι ευχάριστο ένα σπίτι που το καλοκαίρι είναι δροσερό και το χειμώνα ζεστό; Τώρα, από την εμπειρία μας βλέπουμε ότι στα σπίτια που έχουν νότιο προσανατολισμό, οι ακτίνες του ήλιου περνούν μέσα από τις στοές (σκεπασμένες βεράντες), αλλά το καλοκαίρι η διαδρομή του ήλιου είναι ακριβώς πάνω από τα κεφάλια μας και πάνω από την οροφή, έτσι έχουμε σκιά…»

Και παρουσιάζοντας αναλυτικά τους λόγους για τους οποίους είναι ωφέλιμη η ηλιακή αρχιτεκτονική, ο Σωκράτης καταλήγει στο συμπέρασμα ότι σε ένα σπίτι σχεδιασμένο με αυτό τον τρόπο «ο ιδιοκτήτης θα βρει σε αυτό ένα καταφύγιο για όλες τις εποχές… γεγονός που καθιστά το σπίτι και χρήσιμο και ευχάριστο».

Οι αρχαιολογικές ανασκαφές που έγιναν σε ελληνικές πόλεις και οικισμούς μεταξύ του 500 π.Χ. και του 200 π.Χ. έδειξαν ότι οι κατασκευαστές τόσο των αγροτικών όσο και των αστικών κατοικιών ακολουθούσαν τις συμβουλές του Σωκράτη. Η αρχή έγινε με την αναδιαμόρφωση δύο σπιτιών στο κέντρο της Αθήνας, όπου οι εργάτες άλλαξαν τη διάταξη των δωματίων, έτσι ώστε να έχουν νότιο προσανατολισμό. Δηλαδή, το αίθριο και τα μεγάλα ανοίγματα (πόρτες και παράθυρα) να κοιτούν προς το νότο, ενώ τα βορινά ανοίγματα ήταν λίγα και μικρά. Η νέα αρχιτεκτονική αντίληψη εξαπλώθηκε σύντομα σε όλο τον ελλαδικό χώρο, καθώς οι κατασκευαστές κατοικιών άρχισαν να υιοθετούν την ηλιακή αρχιτεκτονική. Στη συνέχεια τη σκυτάλη πήραν οι πολεοδόμοι.