Σφεντόνα, ένα ψυχολογικό όπλο που τσάκιζε κόκαλα στην Αρχαία Ελλάδα.

Ο Πλάτωνας στο έργο του Νόμοι (8.8.34α) θεωρεί ότι θα ήταν καλό για τις πόλεις να θεσπίσουν αγώνες ρίψης λίθων, είτε με το χέρι είτε με τη χρήση σφεντόνας σαν εξάσκηση στις πολεμικές τέχνες. Αν και σήμερα έχουμε στο μυαλό μας ότι η χρήση όπλων, όπως ρόπαλα και πέτρες είναι μία πρωτόγονη μορφή πολέμου η χρήση της σφεντόνας ήταν αρκετά διαδεδομένη στις πολεμικές συγκρούσεις της αρχαιότητας.

Γενικότερα, η σφεντόνα εμφανίζεται πρώτη φορά περίπου το 10.000πΚΕ και τα πρώτα βλήματα σε χρήση ήταν σφαιρικά.Αργότερα απέκτησαν δικωνικό σχήμα ή ωοειδές. Το υλικό των βλημάτων ήταν πέτρα, πηλός, σίδερο, και μολύβι. Οι πρωϊμότερες σφεντόνες έμοιαζαν λίγο ή πολύ με καλύπτρες ματιού: αποτελούνταν από ένα κομμάτι υφάσματος ή δέρματος από την άκρη του οποίου στερεώνονταν δύο λουριά. Ο σφενδονήτης (ο χρήστης της σφεντόνας) στερέωνε το βλήμα στο κέντρο της σφεντόνας και άρχιζε να την περιστρέφει ελευθερώνοντας κάποια στιγμή το ένα από τα λουριά. Η δύναμη της φυγόκεντρου βοηθούσε το βλήμα να καλύψει μία αρκετά μεγάλη απόσταση μεγαλύτερη και από αυτή που κάλυπτε η χρήση του τόξου εκείνη την εποχή πετυχαίνοντας το στόχο του. Η απόσταση καθώς και το μέγεθος της ζημιάς που μπορούσε να φέρει στην αντίπαλο ήταν σε άμεση εξάρτηση με το υλικό κατασκευής του βλήματος. Φαίνεται όμως πως αν και μικρά σε μέγεθος μπορούσαν να φέρουν ακόμα και θανατηφόρα χτυπήματα στον εχθρό.

Πρώτες Βοήθειες

Ο Κέλσος στο έργο του Περί Ιατρικής Τέχνης (7.5.4) παραθέτει με λεπτομέρειες ότι οι ιατροί της εποχής του ειδικεύονταν στην αφαίρεση βλημάτων από σφεντόνα καθώς αυτά συχνά σφήνοναν κάτω από το δέρμα του θύματος, σε κόκαλα και αρθρώσεις. Σε περίπτωση που το βλήμα είχε βυθιστεί βαθιά στο κόκαλο τότε ο ιατρός ακολουθούσε μία επέμβαση εξαγωγής του παρόμοια με αυτή της εξαγωγής δοντιού. Αν κάτι τέτοιο δεν ήταν δυνατό, ή η επέμβαση ήταν ανεπιτυχής, τότε ο ιατρός αφαιρούσε ένα κομμάτι από το κόκαλο σε σχήμα V γύρω από το βλήμα ώστε να μειώσει την πίεση. Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν ότι ιδιαίτερα τα μολύβδινα βλήματα μπορούσαν να επιφέρουν σοβαρά τραύματα, ακόμα και το θάνατο.

Η θέση του σφενδονήτη στη μάχη και στην αρχαία Ελληνική κοινωνία

Αν λάβουμε υπόψη μας ότι στην αρχαία Ελλάδα όσοι συμμετείχαν στον πόλεμο ήταν υποχρεωμένοι με δικά τους έξοδα να αγοράζουν τον εξοπλισμό τους τότε καταλαβαίνουμε και το λόγο που όσοι έπαιρναν μέρος στη μάχη στο σώμα των σφενδονητών ανήκαν στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Ο εξοπλισμός ενός σφενδονήτη ήταν απλός και χωρίς μεγάλο κόστος. Στην φωτογραφία μπορούμε να δούμε μία μήτρα βλημάτων που μοιάζει σαν δέντρο. Στις κοιλότητές τις έχυναν τον ζεστό μόλυβδο και μετά πολύ εύκολα αποσπούσαν τα βλήματα αφού είχε κρυώσει το υλικό. Η συγκεκριμένη μήτρα φέρει επίσης στις κοιλότητές της τη λέξη «ΤΙΜΩΝΟΣ». Αυτή η πρακτική να αναγράφονται πληροφορίες ή μηνύματα πάνω στα βλήματα των σφεντόνων ήταν αρκετά διαδεδομένη, όπως θα δούμε και παρακάτω.

Έτσι, λοιπόν, εφόσον αυτός ο τρόπος συμμετοχής στη μάχη ήταν και ο φθηνότερος οι σφενδονήτες, όπως αναφέρουν οι πηγές στο πεδίο της μάχης ήταν ιεραρχικά κάτω και από τους τοξότες. Ο Δημοσθένης για να αμαυρώσει το προφίλ του αντίδικού του Χαρίδημου, αναφέρει στο δικαστήριο ότι στην αρχή της καρριέρας του είχε υπηρετήσει στο σώμα των σφενδονητών. Ο Ξενοφώντας τους τοποθετεί στην κατώτερη θέση των δυνάμεων ξηράς και στο έργο του Κύρου Παιδεία σημειώνει ότι η σφεντόνα είναι το όπλο που αρμόζει σε έναν δούλο (το όπλον δουλικώτατον). Να σημειώσουμε ότι μαζί με τους πελταστές, ακοντιστές, τοξότες και εκείνοι που συμμετείχαν ρίχνοντας λίθους στον εχθρό, οι σφενδονήτες ανήκαν στα ελαφρά οπλισμένα σώματα μάχης.

Η θέση του σφενδονήτη στον πόλεμο

Οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι συγγραφείς αναφέρουν ότι ανάμεσα στα έθνη που είχαν παράδοση στους σφενδονήτες και συχνά πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στο πεδίο της μάχης ήταν οι Αχαιοί, οι Αιτωλοί, οι Ακαρνανείς, οι Αργίτες, οι Πέρσες, οι Ρόδιοι, οι Σικελιώτες, οι Σύριοι, οι Θεσσαλείς και οι Θρακιώτες. Τα βλήματα, όπως είπαμε που εκτόξευε ένας σφενδονήτης έφθαναν ακόμα και ταχύτητα 60χλμ/ώρα και πολύ πιο μακριά σε σχέση με τα τόξα και τα ακόντια, έτσι ώστε πολύ εύκολα μπορούσαν να φέρουν πλήγμα στον εχθρό. Μπορεί όχι το καθοριστικό, αλλά σίγουρα μπορούσαν να αποσυντονίσουν πολύ γρήγορα την διάταξη των αντιπάλων στρατευμάτων.

Μεγάλη αποτελεσματικότητα είχε η χρήση τους κυρίως σε πολιορκίες αφού σαν τηλεβόλα όπλα μπορούσαν να δημιουργήσουν πρόβλημα από μακριά. Η πρώτη απεικόνιση σφενδονητών στον ελληνικό χώρο βρίσκεται σε ένα ρητό που χρονολογείται το 1500 πΚΕ και προέρχεται από τις Μυκήνες (δες τη σχεδιαστική απεικόνιση της παράστασης στην πρώτη φωτογραφία, κάτω).

Εξίσου αποτελεσματικό ένα σώμα σφενδονητών μπορούσε να είναι σε δύσβατες ή βραχώδεις περιοχές όπου το πεζικό είχε δυσκολία να πάρει γρήγορα στρατηγική θέση μάχης. Στους Ρωμαϊκούς χρόνους το ίδιο σώμα είχε μεγάλες επιτυχίες σε εκείνες τις μάχες που έπαιρναν μέρος ελέφαντες αφού μπορούσαν να φέρουν σοβαρά πλήγματα στα ζώα ή να τα τρομάξουν και να τα θέσουν εκτός μάχης πολύ γρήγορα και από μακριά. Τις παραμονές της Αθηναϊκής εκστρατείας στη Σικελία το 415πΚΕ, ο στρατηγός Νικίας ζήτησε να έρθουν μαζί του περισσότεροι σε αριθμό σφενδονήτες (700) από τους τοξότες που τελικά στάλθηκαν μαζί του (400). Ο λόγος δεν ήταν άλλος από το άριστο ιππικό σώμα που διέθετε ο αντίπαλος στο οποίο η ρίψη βλημάτων μπορούσε να το αποδιοργανώσει άμεσα.

Εκτός όμως από την παρουσία σφενδονητών σε συγκρούσεις στην ξηρά το σώμα αυτό μπορούσε να είναι λειτουργικό και σε ναυμαχίες, όπως καταγράφουν οι πηγές μας. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι στην τελική σύγκρουση του Αθηναϊκού στόλου εναντίον του Σικελικού το 413 πΚΕ και οι δύο πλευρές χρησιμοποίησαν αμφίβιους-καταδρομείς σφενδονήτες. Εκείνοι, είτε έφεραν πλήγματα στον αντίπαλο πάνω από πλοίο, ή πλησίαζαν μυστικά μέσα στο νερό το εχθρικό πλοίο. Σε ανάλογες ναυμαχίες ανάλογα σώματα ήταν παρατεταγμένα στις κοντινές ακτές που λάμβανε χώρα η ναυμαχία και εξαπέλυαν τα βλήματά τους σε όσους από τους αντιπάλους διασώζονταν και κολυμπούσαν προς την ακτή. Γενικότερα, οι σφενδονήτες εμπλέκονταν στη μάχη αρκετά νωρίς ακριβώς γιατί ο τρόπος που πολεμούσαν μπορούσε να επιφέρει άμεση σύγχυση και αποδιοργάνωση στις γραμμές του αντιπάλου και για αυτό το λόγο βρίσκονταν συνήθως μπροστά από τη φάλαγγα. Μετά το αρχικό κύμα της επίθεσης, συνήθως υποχωρούσαν στα μετόπισθεν όπου και τα φυλούσαν.

Λέξεις που τσακίζουν κόκαλα

Κάτι αρκετά αξιοπρόσεκτο που αφορά τη χρήση της σφεντόντας σαν όπλο πολέμου είναι ότι στα βλήματα που έχουν βρεθεί σήμερα παρατηρούμε ότι υπάρχουν επιγραφές συνήθως ανάγλυφες και όχι χαραγμένες. Ο λόγος που κάτι καταγράφεται σε ένα τόσο μικρό και ίσως ασήμαντο στα μάτια μας αντικείμενο είναι για να μεταδώσει μία πληροφορία; Σε ποιον; Μα σε εκείνον για τον οποίο προορίζεται το ίδιο το βλήμα. Οι αρχαιολόγοι με βάση το υλικό που έχουν στα χέρια τους έχουν καταχωρήσει αυτά τα μηνύματα/πληροφορίες σε πέντε κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία εμπεριέχει επιγραφές εντολές ή επιφωνήματα με σκοπό είτε να δώσουν ένα πρόσταγμα στο βλήμα που πετούν ή να μεταφέρουν έναν μήνυμα σε εκείνον που θα δεχθεί το πλήγμα. Συνήθως πρόκειται για προστακτικές ρημάτων όπως οι παρακάτω που απευθύνονται με μία διάθεση ειρωνείας στο θύμα:

δέξαι, λαβέ, πρόσεχε, τρώγε (δηλ. φάτην), κύε (δηλ. μείνε έγκυος εφόσον σε διαπέρασε το βλήμα). Εκφράσεις όπως πυρί (δηλ. στην πυρά, στο διάολο), τρωγαλίον (γλυκό κέρασμα), νίκα (νίκη), αισχρόν δώρον (δυσάρεστο δώρο), αίμα και προστακτικές όπως ὗσε (δηλ. βρέξε), φαίνε (εμφανίσου) και βάσκε(βιάσου) αναφέρονται στο ίδιο το βλήμα θυμίζοντας τα μηνύματα που έγραφαν με κιμωλία οι Αμερικανοί στις βόμβες που έριχναν στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.

Μεγαλύτερη ειρωνική διάθεση και χιούμορ έχουν βλήματα που αναγράφουν πάνω επιφωνήματα πόνου, όπως παπαῖ , δηλαδή «άουτσ!!!» Στο σημείο αυτό δεν παρατηρούμε τίποτα άλλο παρά μία πολύ απλή εφαρμογή ψυχολογικού πολέμου. Αντιλαμβάνεστε τα συναισθήματα που ενδεχομένως να ένιωθε κάποιος όταν μέσα στον πόνο του διάβαζε και το «συστημένο μήνημα».

Μία άλλη κατηγορία βλημάτων διασώζει ενθογραφικές πληροφορίες και ονόματα πόλεων. Τέτοια παραδείγματα, είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικά αν βρεθούν in situ, δηλ. στον τόπο που έλαβε χώρα μία σύγκρουση και μπορούν να δώσουν πολλές πληροφορίες για τους μετέχοντες, για μετακινήσεις ομάδων και πληθυσμών ακόμα και τον τόπο κατασκευής του βλήματος. Στο ίδιο ερμηνευτικό πλαίσιο συγκαταλέγεται και η τρίτη ομάδα βλημάτων που αφορά επιγραφές κυρίων ονομάτων σε ονομαστική και γενική πτώση. Έχει προταθεί από τους αρχαιολόγους ότι τα ονόματα στην ονομαστική πτώση αφορούν τον κατασκευαστή ή τον κτήτορα του βλήματος, ενώ τα ονόματα σε γενική πτώση αφορούν εκείνη την αρχή που διατάζει την επίθεση ή την συντονίζει. Τα ονόματα των σφενδονητών και ο τόπος καταγωγής τους όσων διασώζονται στα βλήματά τους εκτός από το σκοπό που υπηρετούσαν, δηλαδή την εύκολη ανάκτησή τους από τον κάτοχό τους μετά το τέλος της σύγκρουσης πληροφορούσαν άμεσα το θύμα για την ταυτότητα εκείνου που τον έβαλε. Το ίδιο το βλήμα αντιπροσώπευε τον ίδιο τον σφενδονήτη και την πόλη του.

Η τέταρτη κατηγορία είναι αρκετά ενδιαφέρουσα μια και τώρα εκτός από τις λέξεις που «τσακίζουν» κόκαλα και περνάμε σε εικονογραφημένα μηνύματα που αποτυπώνονται πάνω στα βλήματα, μία κατηγορία με λιγότερα παραδείγματα από τα παραπάνω, αλλά άκρως ενδιαφέρουσα. Παραδείγματα από αυτή την ομάδα βλέπετε στις φωτογραφίες: εικόνα φιδιού για δηλώσει ίσως ότι το χτύπημα είναι τόσο δυνατό όσο και το δάγκωμά του. Πολύ συχνή είναι η απεικόνιση του σκορπιού πάνω σε βλήμα που συχνά συνοδεύεται με επιφωνήματα πόνου για να ενισχύσει το «δάγκωμα από μακρυά».

Ανάλογες εικόνες είναι βλήματα που φέρουν αετούς, λόγχες, τρίαινες, κεραυνούς, φτερωτά βέλη ή στυλιζαρισμένες σφήκες. Στην περίπτωση αυτή βλέπουμε τη δύναμη που έχει μία λέξη σε συνδυασμό με την εικόνα να ενισχύει το πλήγμα στον αντίπαλο. Το βλήμα υπό αυτή την έννοια μεταλλάσσεται της ύλης που είναι φτιαγμένο και της λειτουργικότητάς του και πλέον γίνεται το ίδιο φίδι, σκορπιός, αετός, κεραυνός.

Για άλλη μία φορά, όπως και στην περίπτωση της αρχαίας τέχνης έχουμε έναν–κατά τα άλλα οδυνηρό–διάλογο με ενεργό πομπό και δέκτη που δεν χρειάζεται καν να είναι σε άμεση οπτική επαφή. Το ψυχολογικό πλήγμα είναι το ίδιο ισχυρό όσο και το κυριολεκτικό τραύμα.Με τον ίδιο τρόπο, πολύ πιθανόν να λειτουργούσε σε ιδεολογικό επίπεδο και η τελευταία κατηγορία βλημάτων που έφεραν ονόματα θεών. Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι η χρήση των ονομάτων αυτών αφορά θεούς/θεές στις οποίες γινόταν επίκληση πριν την έναρξη της μάχης και από τα δύο στρατόπεδα ή αφορούν ιερά-βλήματα που είχαν πριν καθαγιαστεί στο όνομα των θεών. Φανταστείτε, λοιπόν, να σας κεραυνοβολεί το βλήμα του Δία … ειδικά αν θεωρείς τον Δία θεό, αουτσ.

Τα ενεπίγραφα βλήματα είναι με το δικό τους τρόπο ζωντανά κομμάτια ιστορίας που μπορεί να μη συνδέονται άμεσα με το πεδίο της μάχης. Οι πληροφορίες που μπορούν να δώσουν για την εθνογραφική ταυτότητα των σφενδονητών, των κατασκευαστών τους, των μετακινήσεών τους κτλ., είναι ανεκτίμητες πληροφορίες που ακόμα και οι μεγάλοι ιστορικοί της αρχαιότητας δεν δίνουν στα έργα τους. Από την άλλη πλευρά, διασώζουν διαλόγους που κανένα ποτέ βιβλίο ιστορικό δεν είναι σε θέση να καταγράψει, ακόμα και αν ο συγγραφέας τους ήταν αυτόπτης μάρτυρας. Οι σφενδονήτες συνδιαλέγονταν μέσα στη μάχη με το δικό τους χιουμοριστικό, ειρωνικό τρόπο με σκοπό να εξουδετερώσουν τους αντιπάλους τους χλευάζοντάς τους και υποτιμώντας τους.

Αποτελεί άλλο ένα αξιόλογο παράδειγμα δρώμενων και πράξεων που ανταλλάσσονται μεταξύ πομπού και δέκτη χρησιμοποιώντας μία κωδική γλώσσα. Τι να πονούσε άραγε πιο πολύ, το χτύπημα από ένα βλήμα ή το γραπτό/εικονογραφημένο μήνυμα του; Γνωρίζουμε πως οι λέξεις πονάνε περισσότερο γιατί χτυπούν κατευθείαν στο ΕΓΩ, που αντέχει να πεθάνει μα όχι να προσβληθεί. Επιπλέον, σε περίπτωση που χρειαστεί, είναι το μόνο όπλο που δεν έχουν απαγορέψει. Πόσο ικανός είσαι στην σφεντόνα;