Στην αρχαία Αθήνα, με την ονομασία σεισάχθεια έμεινε γνωστή η νομοθετική ρύθμιση των χρεών από τον Σόλωνα. Είναι το πρώτο νομοθέτημα του Σόλωνα, όχι όμως, όπως μερικοί, ακόμα και από τους αρχαίους συγγραφείς, διατείνονται για τη διαγραφή εξ ολοκλήρου των χρεών, την οποία απεναντίας απέκρουαν αυτοί οι ίδιοι Σολώνιοι νόμοι, αλλά μόνον ανακούφιση των πριν υπό των τοκογλύφων καταπιεζομένων οφειλετών.
Για το σκοπό αυτό σμίκρυνε την αργυρή δραχμή κατά το 1/4 και λίγο περισσότερο ώστε 100 νέες δραχμές περιείχαν όσο άργυρο 72,5 παλαιές, συγκανονίσας επίσης μόνιμα και τα μέτρα και τα σταθμά, ώστε ελάττωσε σε τέτοιο βαθμό τα χρέη των φτωχών, γι αυτό και λέγονταν ότι απάλειψε τις υποθήκες επί των γαιών, καθόσον διευκόλυνε την εξόφληση των χρεών.] Άφησε όμως ελεύθερο τον προσδιορισμό του τόκου και απαγόρευσε το βαρβαρικό έθιμο του «επί τοις σώμασι δανείζεσθαι». Κήρυξε επίτιμους τους πριν από το χρέος ή οποιαδήποτε άλλη αιτία, πλην φόνου και επιβολής στη τυραννίδα, σε ατιμία καταδικασθέντες.
Η πρώτη κοινωνική πληγή που θεώρησε απαραίτητο να θεραπεύσει ο Σόλωνας ήταν η άθλια κατάσταση των φτωχών: άλλοι είχαν καταντήσει δούλοι, άλλοι πουλήθηκαν ή είχαν δραπετεύσει σε άλλες χώρες, ενώ οι υπόλοιποι απειλούσαν, εξαιτίας της συνεχούς και αχόρταγης πλεονεξίας των πλουσίων, να προκαλέσουν μεγάλη εμφύλια αναταραχή. Τη φοβερή εικόνα του αναβρασμού στον οποίο βρισκόταν η πόλη λόγω της κατάστασης αυτής και την ανάγκη να προληφθούν οι κίνδυνοι που ελλόχευαν με νέους νόμους παρουσίασε ο ίδιος ο Σόλωνας στο έργο του «Υποθήκαι εις Αθηναίους».
Η πόλη μας, λέει, σύμφωνα με απόφαση του Δία και τη θέληση των μακάριων και αθάνατων θεών, δεν θα καταστραφεί ποτέ. Πόσο μάλλον που η θυγατέρα του πανίσχυρου πατέρα, η Παλλάδα, απλώνει προστατευτικά τα χέρια της πάνω μας. Οι ίδιοι οι πολίτες της όμως θέλουν με την ανοησία και την πλεονεξία τους να καταστρέφουν τη μεγάλη πόλη. Οι ηγεμόνες του λαού είναι άδικοι και λόγω της μεγάλης τους αδικίας κινδυνεύουν να πάθουν πολλές συμφορές. Γιατί δεν ξέρουν να περιορίζουν την απληστία τους και να απολαμβάνουν ήσυχα τα αγαθά που έχουν, αλλά αγωνίζονται να αυξήσουν τα πλούτη τους με ανήθικες πράξεις. Και, χωρίς να λογαριάζουν αν ένα κτήμα είναι ιερό ή δημόσιο, κλέβουν και αρπάζουν απ’ όπου μπορούν και ούτε τηρούν τους νόμους της Δίκης, η οποία σιωπηλή παρακολουθεί αυτά που γίνονται, καθώς και αυτά που έγιναν, και στο πέρασμα του χρόνου έρχεται πάντα για να τιμωρήσει τους παραβάτες. Έτσι, ήδη κάθε πόλη έπαθε κιόλας μεγάλες πληγές και προχώρησε γρήγορα στον κακό θεσμό της δουλείας, ο οποίος προκαλεί εμφύλιο ξεσηκωμό και πόλεμο, που οδηγεί στην καταστροφή πολλού νέους άνδρες. Γιατί αναγκαστικά προκαλούνται συγκρούσεις που είναι αρεστές σε αυτούς που αδικούν, αλλά καταστροφικές για την πολυαγαπημένη πόλη. Και τέτοια κακά απειλούν το δήμο:
«Έτσι, η κοινή συμφορά εισβάλλει στο σπίτι του καθενός και δεν τη σταματούν οι αυλόπορτες, αλλά πηδάει τον ψηλό τοίχο και σε βρίσκει όπου και αν κρυφτείς, ακόμα και στην πιο κρυφή γωνιά του κοιτώνα.
Νιώθω την ανάγκη να διδάξω τους Αθηναίους πόσο πολλά κακά προκαλούν στην πόλη οι κακοί νόμοι, ενώ με καλούς νόμους όλα λειτουργούν καλά και με τάξη, και συχνά οι άδικοι πιάνονται από το νόμο. Περιορίζουν (οι νόμοι) την απρέπεια, σταματούν την πλεονεξία και την προσβολή πολίτη από πολίτη, ξεραίνουν τα άνθη της εκδίκησης, αποκαθιστούν τις δικαστικές πλάνες και συγκροτούν τις υπερβολές των ανθρώπων.
Σταματούν τη διχόνοια και τις μεγάλες πικρίες που δημιουργούν οι αντεγκλήσεις και οι διενέξεις και όλα τα ανθρώπινα λειτουργούν με τάξη και μέτρο όταν βρίσκονται υπό τη σκέπη του νόμου.»
Ετυμολογία
Ο όρος είναι σύνθετος από τα αρχαία ελληνικά, από το “σείω” (ταρακουνώ) + “άχθος” (βάρος, χρέος). Ουσιαστικά σήμαινε την “αποτίναξη των βαρών”.
Ισχύον καθεστώς πριν τη σεισάχθεια
Πριν την απαγόρευσή της από το Σόλωνα, στην Αθήνα ίσχυε ο θεσμός της υποδούλωσης για χρέη: ένας πολίτης που δεν μπορούσε να ξεπληρώσει το δανειστή του έχανε την ελευθερία του.
Νομοθεσία του Σόλωνα
Τα νομοθετικά μέτρα του Σόλωνα ήταν πολύ τολμηρά, αλλά και δραστικά. Βασίζονταν στην αρχή της δίκαιης ανισότητας και όχι της απόλυτης ισότητας, ενώ επιδίωκαν να αποτρέψουν την εμφύλια διαμάχη και τη διάλυση της πολιτικής κοινότητας της Αθήνας, διατηρώντας παράλληλα την κοινωνική διαστρωμάτωση και την προβολή αυτής της διαστρωμάτωσης στη νομή της εξουσίας.
Η σεισάχθεια εντασσόταν στα μέτρα επανόρθωσης που έλαβε ο Σόλων. Πιο συγκεκριμένα, καταργούνταν τα υφιστάμενα χρέη ιδιωτών προς ιδιώτες και προς το δημόσιο, καταργήθηκε ο δανεισμός με εγγύηση το “σώμα” (προσωπική ελευθερία) του δανειολήπτη και των μελών της οικογένειάς του, ενώ απελευθερώθηκαν και όσοι Αθηναίοι είχαν γίνει δούλοι λόγω χρεών στην ίδια την Αθήνα και επαναφέρθηκαν στην πόλη όσοι εν τω μεταξύ είχαν μεταπωληθεί στο εξωτερικό.
Είναι γνωστό ότι με τη “σεισάχθεια” ο Σόλων έδωσε τέλος στην εξάρτηση των φτωχών αγροτών στην Αττική. Εκείνο που δεν είναι γνωστό και παραμένει θέμα διαμάχης ανάμεσα στους ερευνητές είναι η διαδικασία που ακολούθησε προκειμένου να αποκαταστήσει όσους είχαν πέσει θύματα της αυθαιρεσίας των πλουσίων, ακριβώς γιατί δεν υπήρχαν γραπτές διατάξεις (αυτό άλλωστε λέει και ο Σόλων σε ένα από τα ποιήματά του). Το μέτρο άλλοτε συνδέεται με τους εκτημόρους, τους εξαρτημένους αγρότες που καλλιεργούσαν τη γη των προνομιούχων με τη συμφωνία να τους δίνουν το 1/6 της παραγωγής αντί ενοικίου, ενώ άλλοτε με όλους όσους είχαν δανειστεί και καλλιεργούσαν την γη των πλουσίων και ισχυρών με ενέχυρο την προσωπική τους ελευθερία.
Η σεισάχθεια δημιουργήθηκε όχι για να καταργήσει τη δουλεία, αλλά για να απελευθερώσει τους δούλους από χρέος. Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα άφηναν δύο εξαιρέσεις: ο κηδεμόνας άγαμης γυναίκας που είχε χάσει την παρθενία της είχε το δικαίωμα να την πουλήσει για δούλη, και ένας πολίτης μπορούσε να αφήσει έκθετο ένα ανεπιθύμητο νεογέννητο.
