Τι πίστευαν οι Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι για την ζωή σε άλλους κόσμους και για τα εξωγήινα όντα

Η ιδέα πως άλλοι κόσμοι, διαφορετικοί ή παρόμοιοι με τον δικό μας, μπορεί να φιλοξενούν άλλα, εξωγήινα πλάσματα, δεν είναι «παιδί» του σύγχρονου κόσμου: Η ανθρωπότητα το σκέφτεται αυτό από τότε που άρχισε να κοιτά ψηλά στους ουρανούς, όπου έβλεπε τον Ήλιο, τη Σελήνη, τα άστρα και τους πλανήτες. Κάθε είδους μύθοι, θρύλοι και ιστορίες «γεννήθηκαν» για τους κατοίκους του ουρανού, με θεούς, δαίμονες, πνεύματα και αγγέλους να καθίστανται οι πρώτοι «εξωγήινοι» (με την αυστηρή- «έξω από τη Γη»- έννοια του όρου). Κάποια στιγμή, ωστόσο, οι μυθολογικές προσεγγίσεις άρχισαν να αντικαθίστανται από πιο «υλιστικές», με την έννοια των εξωγήινων όντων, των πλασμάτων δηλαδή από άλλους κόσμους/ πλανήτες, να αποκτά τις πρώτες της πρωτοεπιστημονικές ρίζες στην αρχαία Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ, όπως γράφει στο βιβλίο του «Extraterrestrials» ο Γουέιντ Ράους, δημοσιογράφος επιστημονικών και τεχνολογικών θεμάτων και κάτοχος διδακτορικού στην Ιστορία της Τεχνολογίας.

«Από όσο γνωρίζω, οι κύριοι Έλληνες φιλόσοφοι που άγγιξαν την ιδέα των άλλων κόσμων ήταν ο Αναξίμανδρος, ο Αναξαγόρας, ο Δημόκριτος, ο Μητρόδωρος και ο Επίκουρος» λέει στη HuffPost Greece ο κ. Ράους, απαντώντας σε μια σειρά ερωτήσεων σχετικά με το βιβλίο και την έρευνά του.

Όπως περιγράφει στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του, ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος (7ος- 6ος αιώνας πΧ) συνέβαλε αποφασιστικά στο θέμα, καθώς ήταν ο πρώτος που παρουσίασε την ιδέα ότι η Γη είναι ένα σώμα που αιωρείται μέσα σε ένα άπειρο κενό, χωρίς να συγκρατείται από κάπου- και αυτό 2.200 χρόνια πριν τον Ισαάκ Νεύτωνα. Ο φιλόσοφος Καρλ Πόπερ τη χαρακτήρισε ως «μια από τις πιο τολμηρές, πιο επαναστατικές…ιδέες σε όλη την ιστορία της ανθρώπινης διανόησης».

Ο Αναξίμανδρος μπορεί να έκανε λάθος σε άλλα θέματα (πχ θεωρούσε ότι η Γη ήταν κύλινδρος), ωστόσο «έπιασε» σωστά την ιδέα του Διαστήματος, ενώ ήταν και ο πρώτος που άφησε ανοιχτό το ενδεχόμενο να υπάρχουν και άλλοι κόσμοι σαν τον δικό μας – αν και δεν είναι βέβαιο, όπως σημειώνει ο κ. Ράους, πως οι κόσμοι αυτοί μπορεί να υπήρχαν αλλού στο Διάστημα και μπορεί να πίστευε ότι είχαν προηγηθεί της Γης ή θα τη διαδέχονταν με το πέρασμα του χρόνου- ή ίσως να υπήρχαν σε κάποιο άλλο παράλληλο σύμπαν.

Αυτοί που ακολούθησαν τον Αναξίμανδρο είχαν πιο σαφείς ιδέες για αυτό που αργότερα θα χαρακτηριζόταν ως «plurality of worlds» (θα μπορούσαμε να το αποδώσουμε ως «πλουραλισμός κόσμων», ή, κάπως πιο ελεύθερα, ως «πολυκοσμία») και ήταν πιο πρόθυμοι να εξετάσουν τι σήμαινε αυτό. Τον 5ο πΧ αιώνα ο Λεύκιππος και ο μαθητής του Δημόκριτος εφηύραν την έννοια του ατόμου, δηλαδή την πεποίθηση πως το ορατό σύμπαν αποτελείται από μικροσκοπικά, αδιαίρετα, αδύνατον να καταστραφούν άτομα, που κυκλοφορούσαν στο κενό χωρίς σκοπό. Στο πλαίσιο αυτής της αντίληψης, εξηγεί στο βιβλίο του ο κ. Ράους, οι κόσμοι δεν δημιουργούνται από θεούς, μα σχηματίζονται όταν αρκετά άτομα συγκρούονται και κολλάνε μεταξύ τους. Ο Δημόκριτος πίστευε ότι υπήρχε μια άπειρη ποσότητα ατόμων, οπότε και οι κόσμοι θα έπρεπε να είναι άπειροι. Ο μαθητής του, Μητρόδωρος ο Χίος, πίστευε ότι θα ήταν παράδοξο σε ένα μεγάλο χωράφι να μεγάλωνε ένα μόνο στάχυ και σε ένα άπειρο Διάστημα να υπάρχει μόνο ένας κόσμος.

Ο Επίκουρος, που είναι γνωστός περισσότερο για τη φιλοσοφία του περί ηδονής/ ευχαρίστησης, επίσης είχε μελετήσει τον Δημόκριτο (που είχε ζήσει έναν αιώνα πριν), υιοθετώντας μεγάλο μέρος των ιδεών του, μεταξύ των οποίων και η ιδέα ότι πρέπει να υπάρχουν πολλοί κόσμοι: Σε επιστολή του στον Ηρόδοτο έλεγε πως υπάρχει άπειρος αριθμός κόσμων, κάποιοι παρόμοιοι με τον δικό μας και κάποιοι όχι. Οι ιδέες του Επίκουρου επηρέασαν πολλούς μελλοντικούς φιλοσόφους και θεολόγους: Ο Λουκρήτιος έγραφε πως αν υπάρχουν «τόσοι σπόροι» που δεν μπορεί να μετρήσει κανείς σε ολόκληρες ζωές, και αν η φύση ακολουθεί παρόμοιους κανόνες, τότε πρέπει υπάρχουν και άλλοι κόσμοι και άλλα είδη ανθρώπων.

Κατά τον κ. Ράους, οι ιδέες του Αναξίμανδρου, του Δημόκριτου και του Επίκουρου ήταν ιδιαίτερα ριζοσπαστικές για την εποχή τους, και ως εκ τούτου δεν είχαν μεγάλη απήχηση στην αρχαία Ελλάδα. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Αναξαγόρα, οι θεωρίες του οποίου περί του Ήλιου ως διάπυρου λίθου (καθώς και περί Γης, Σελήνης, άστρων και κομητών) είχαν ως αποτέλεσμα να κατηγορηθεί για ασέβεια και να αναγκαστεί να εγκαταλείψει την Αθήνα. Επίσης, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης επέκριναν την ιδέα του Δημόκριτου περί πολλών κόσμων για λόγους θεολογικής φύσης. Γενικότερα, ο Δημόκριτος, ο Επίκουρος και ο Λουκρήτιος παρουσίαζαν την εικόνα ενός αμιγώς «μηχανικού» σύμπαντος, όπου τα πάντα προκύπτουν από τις άσκοπες συγκρούσεις ατόμων και οι άνθρωποι μπορεί να είναι μόνο ένα από μια σειρά από νοήμονα είδη.

Σε αυτό το πλαίσιο, αξίζει πάντως να σημειωθεί πως ο Αναξαγόρας δεν ήταν ο πρώτος που έπιασε την ιδέα του πλανήτη: Όπως διευκρινίζει ο κ. Ράους στη HuffPost Greece, «οι άνθρωποι ήξεραν από την προϊστορία ακόμα πως υπάρχουν πέντε φώτα στον ουρανό (Ερμής, Αφροδίτη, Άρης, Δίας και Κρόνος), που ταξιδεύουν σε πορείες που είναι διαφορετικές από αυτές των στατικών άστρων. Η αγγλική λέξη planets προέρχεται από το ελληνικό “πλανήτης”, που (όπως μάθαινα πάντα) σήμαινε “περιπλανώμενος”».

Πέρα από όλα αυτά, πώς μπορεί να φαντάζονταν οι αρχαίοι τα πλάσματα από άλλους κόσμους: «Δεν νομίζω ότι προχώρησαν πολύ μακριά σε αυτή την ιδέα για να φτάσουν σε αυτό το επίπεδο λεπτομέρειας» σημειώνει ο κ. Ράους. «Από αυτά που έγραψε ο Λουκρήτιος για τον Επίκουρο στο “De Rerum Natura”, ξέρουμε πως ο Επίκουρος πιθανώς σκεφτόταν ότι υπήρχαν άλλοι κόσμοι που ήταν πιθανότατα κατοικημένοι από “άλλα είδη ανθρώπων”, μα δεν γνωρίζω για γραπτές εικασίες σχετικά με το πώς μπορεί να έμοιαζαν».

Πέρα από την αρχαιότητα: Πώς οι εξωγήινοι έφτασαν στην εποχή μας

Σε κάθε περίπτωση, στους επόμενους αιώνες, με την άνοδο του Χριστιανισμού, αυτές οι απόψεις έγιναν ακόμα πιο «ξένες», με αποτέλεσμα να περάσουν στην αφάνεια για περίπου 1.000 χρόνια- μέχρι που τον 15ο αιώνα επανήλθε στο προσκήνιο το «Για τη φύση των πραγμάτων» (De Rerum Natura) του Λουκρήτιου. Η Αναγέννηση συνοδεύτηκε από μια αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για άλλους κόσμους, πιθανώς κατοικημένους από άλλα όντα, και ακολούθησε ο Κοπέρνικος, ο οποίος μπορεί να μην ενδιαφερόταν για εξωγήινους, μα παρουσίασε την ιδέα πως η Γη ίσως να μην ήταν το κέντρο του ορατού σύμπαντος. Ωστόσο, γνωρίζοντας πως οι θεωρίες του θα προκαλούσαν αντιδράσεις, τήρησε μάλλον προσεκτική/ διακριτική στάση- αλλά ο Τζιορντάνο Μπρούνο, μαθητής του, δεν έκανε το ίδιο: Διάβασε Λουκρήτιο και Κοπέρνικο, ενστερνίστηκε τις ιδέες του και υποστήριξε πως τουλάχιστον κάποια από τα άστρα είναι ήλιοι με δικούς τους πλανήτες και κάποιοι από αυτούς τους πλανήτες ίσως έχουν δικούς τους κατοίκους. Εν τέλει συνελήφθη ως αιρετικός και βλάσφημος, κρεμάστηκε και κάηκε το 1600- αλλά η πορεία προς μια νέα κατανόηση των ουρανών είχε αρχίσει και δεν θα σταματούσε, με προσωπικότητες όπως ο Γιοχάνες Κέπλερ και ο Γαλιλαίος να παίρνουν τη σκυτάλη.

Όπως σημειώνει ο κ. Ράους, από τον Δημόκριτο μέχρι τον Γαλιλαίο οι διανοούμενοι αντιμετώπιζαν πολύ σοβαρά την ιδέα πως άλλοι κόσμοι μπορεί να κατοικούνταν από εξωγήινα όντα (πάντως ο ίδιος δεν αναφέρεται στον Λουκιανό και την «Αληθινή Ιστορία» του- αν και αυτό ίσως να οφείλεται στο ότι ήταν ρήτορας και σατιρικός συγγραφέας)- αλλά το 1686 ένας Γάλλος, ο Μπερνάρ λε Μποβιέ ντε Φοντενέλ, πήρε το θέμα χιουμοριστικά, στο βιβλίο του «Entretiens sur la pluralite des mondes», και μετά ακολούθησε ο Χόιχενς, που στο «Cosmotheoros» του (1698) έγραφε πως η Αφροδίτη και ο Δίας είχαν ατμόσφαιρες, που ήταν ένα από τα προαπαιτούμενα της ζωής, και επεκτάθηκε στις θεωρίες του Μπρούνο πως άλλα άστρα θα είχαν πλανητικά συστήματα και ίσως όντα. Διανοούμενοι του 18ου αιώνα όπως ο Έντμοντ Χέιλι, ο Ιμάνουελ Καντ, ο Πιερ Λαπλάς, ο Ουΐλιαμ Χέρσελ, ο Γκότφριντ Λάιμπνιτς και ο Τόμας Πέιν αποδέχονταν τη θεωρία αυτή στο πλαίσιο μιας πιο επιστημονικής/ ρεαλιστικής κοσμοθεωρίας- ωστόσο δεν έλειψαν και αυτοί που αντιδρούσαν (άλλωστε επρόκειτο για μια θέση που ερχόταν σε αντίθεση με τον αυστηρό Χριστιανισμό), όπως ο Γουΐλιαμ Γουίγουελ, επιστήμονας του 19ου αιώνα ο οποίος μπορεί αρχικά να πίστευε στον «πλουραλισμό των κόσμων», μα μετά δημοσίευσε ένα κατάλογο με επιχειρήματα εναντίον της ιδέας.

Ένας από τους ερευνητές που ανανέωσαν το «κυνήγι» των εξωγήινων ήταν ο ερασιτέχνης αστρονόμος Πέρσιβαλ Λόουελ, στα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ της ίδιας περιόδου ήταν και ο Τζιοβάνι Σκιαπαρέλι, που εξέδωσε το «La vita sul pianeta Marte» (Ζωή στον Άρη), παρουσιάζοντας τις παρατηρήσεις του για «θάλασσες, «ηπείρους» και υδάτινες οδούς στον Άρη. Αφού διάβασε το βιβλίο του, και ένα άλλο από τον Γάλλο αστρονόμο Καμίλ Φλαμαριόν, ο Λόουελ πείστηκε ότι επρόκειτο για τεχνητά κανάλια και έστησε δικό του αστεροσκοπείο. Υπάρχει μια θεωρία πως αυτό οφείλεται σε μια παρανόηση, καθώς ο Σκιαπαρέλι είχε χρησιμοποιήσει το canali (κανάλια, channels), και οι Άγγλοι μεταφραστές το απέδωσαν ως canals, που στα αγγλικά σημαίνει τεχνητό κανάλι (ή αλλιώς διώρυγες). Παρόλα αυτά, όπως γράφει ο κ. Ράους, στην πραγματικότητα ο Σκιαπαρέλι ήξερε πολύ καλά τι έγραφε και πώς, και ότι παρέπεμπε σε τεχνητούς σχηματισμούς, και δεν προσπάθησε να διαψεύσει- το αντίθετο μάλιστα, γράφοντας πως τα σχήματα αυτά ήταν πολύ ακριβή γεωμετρικά, και «αυτό οδήγησε κάποιους να βλέπουν σε αυτά τα χαρακτηριστικά τη δουλειά νοημόνων όντων, κατοίκων του πλανήτη….θα προσέξω να μην πολεμήσω αυτή την υπόθεση, που δεν περιλαμβάνει κάτι απίθανο».

Ο Λόουελ έκανε μια σειρά παρατηρήσεων, όπου τόνιζε την ακρίβεια και ομοιογένεια των υποτιθέμενων τεράστιων καναλιών (οι υποτιθέμενες διώρυγες του Άρη), και υπέθετε πως οι Αρειανοί θα έπρεπε να είναι μεγαλύτεροι και δυνατότεροι από τους ανθρώπους- και επίσης αρχαιότεροι και πιο σοφοί. Οι θεωρίες αυτές συνάρπασαν το κοινό, αλλά όχι τους επιστήμονες, με τον Άλφρεντ Ράσελ Γουάλας, συνεργάτη του Δαρβίνου, να απορρίπτει κατηγορηματικά την ιδέα, υποδεικνύοντας (ορθά) πως στον Άρη θα υπήρχε ελάχιστο νερό σε υγρή μορφή, ενώ επίσης τόνισε πως οι πιθανότητες να εμφανιστεί ακόμα και ένα τεχνολογικά εξελιγμένο είδος σε ένα αστρικό σύστημα ήταν πολύ χαμηλές- πόσο μάλλον δύο, και σε γειτονικούς πλανήτες. Γενικότερα, θεωρείται πως ο Λόουελ «είδε» αυτά που επιθυμούσε να δει – αυτά που περίμενε ο ίδιος να δει.

Ακόμα και έτσι όμως, πριν την «κατάρριψη» της ιδέας από τον Λόουελ το 1904, οι Αρειανοί είχαν ξεφύγει στην ποπ κουλτούρα: Με βάση τις θεωρίες του ο Χ. Τζ. Γουέλς έγραψε τον «Πόλεμο των Κόσμων» που δημοσιεύτηκε το 1897-1898 και ο Έντγκαρ Ράις Μπάροουζ έκανε τον Άρη, ή αλλιώς «Μπαρσούμ», θέατρο των φανταστικών περιπετειών του Τζον Κάρτερ. Ο Όρσον Ουέλς μετέφερε τον «Πόλεμο των Κόσμων» στο ραδιόφωνο το 1938, (προκαλώντας πανικό σε πολλούς ακροατές που πίστεψαν πως όντως είχε γίνει εισβολή). Το 1948 o «Αρειανός εισβολέας» είχε περάσει ακόμα και στα καρτούν (Looney Tunes- ο Μάρβιν ο Αρειανός), ενώ το 1950 ο Ρέι Μπράντμπερι έβγαζε τα «Chronicles of Mars»- σε μια πορεία η οποία φτάνει πλέον ως τις ημέρες μας, και τις σημερινές αντιλήψεις και ιδέες σχετικά με τη ζωή σε άλλους κόσμους.